Međunarodni dan slobode pristupa informacijama – stanje u BiH poražavajuće

28. septembar obilježava se kao Međunarodni dan slobodnog pristupa informacijama. Pravo na dostupnost informacija smatra se jednim od osnovnih ljudskih prava u svim demokratskim zemljama i garantovano je svim relevantnim međunarodnim dokumentima koji garantuju osnovna ljudska prava. U Bosni i Hercegovini su na snazi tri Zakona o slobodi pristupa informacijama (ZoSPI), na državnom i entitetskim nivoima vlasti.

U okviru istržaivanja tokom 2009. godine, TI BiH je uputio 352 zahtjeva za pristup informacijama, sa ciljem dobijanja podataka o broju primljenih, usvojenih i odbijenih zahtjeva za slobodan pristup informacijama u toku 2008. godine. Zahtjevi su upućeni svim opštinama u BiH (ukupno 144) i svim ministarstvima, na kantonalnim, entitetskim i državnim nivoima (ukupno 136), dok su ostali zahtjevu upućivani u okviru redovnog postupanja po primljenim prijavama građana u okviru Centra za pružanje pravne pomoći u borbi protiv korupcije.

Osam godina od usvajnja ovih zakona, ostvarivanje prava na slobodan pristup informacijama i dalje je na nezadovoljavajućem nivou. Generalni nalazi istraživanja pokazuju da je stepen primjene ovog zakona i dalje nizak, manje od 50 % zahtjeva rezultiralo je odgovorom u zakonskom roku i formi. Instiucije još uvijek nemaju odgovarajuće kapacitete za primjenu ovih zakona, pravo na sudsku zaštitu prava na slobodan pristup informacijama je u značajnoj mjeri relativizovano, a uloga ombudsmana u realizaciji prava predviđenih ovim zakonom je marginalizovana. Poseban problem predstavlja pristup informacijama vezanim za proces privatizacije, poslovanje javnih preduzeća, finansijske aspekte poslovanja državnih institucija, gdje je jako često praktično nemoguće dobiti odgovorajuće informacije.

Stanje primjene ovog Zakona je nešto bolje od strane institucija na državnom nivou (73 %), dok je stepen primjene ovog zakona od strane institucija na nivou Federacije BiH 55 %. Primjena zakona od strane institucija vlasti u RS je znatno lošija i iznosi 43%, dok su kantonalne administracije u tom smislu najnetransparentnije sa stepenom primjene zakona od 38%.

Kada su u pitanju opštine, ukupno 53 (36,8%) opštine od 144 koliko ih je obuhvaćeno istraživanjem, su na upućene zahtjeve odgovorile u okviru Zakonom predviđenog roka od 15 dana, i to 29 (20,1%) opština iz Federacije BiH i 24 (16,6%) opštine iz Republike Srpske, iz čega proizilazi da se u 91 (63,1%) jedinici lokalne samouprave ne poštuju odredbe Zakona o rokovima za obrađivanje zahtjeva i razlozima za njihovo produženje. Ove opštine su dostavile informacije tek nakon upućenih urgencija, a protiv 14 opština TI BiH je podnio prijave entitetskim Ombudsmanima zbog ćutanja administracije i kršenja odredbi Zakona o slobodi pristupa informacijama, i to  protiv 8 opština iz Federacije BiH, i 6 opština iz Republike Srpske. U jednom slučaju (opština Ravno), čak ni nakon intervencije Ombudsmana TI BiH nije dobio tražene informacije, te im je Ombudsman FBIH uputio prijavu za kršenje ljudskih prava.

Poražavajući je i podatak da od ukupno 143 primljena odgovora na tražene informacije, samo 8 (5,5%) odgovora zadovoljava Zakonom propisanu formu, koja je u ovom slučaju veoma važna, kako bi građanin mogao koristiti pravo na žalbu ili se upustiti u upravni spor ukoliko je nezadovoljan formom ili sadržinom dostavljene informacije.

Iz 33 (22,9%) opštine, 15 iz F BiH i 18 iz RS, dobijeno je zvanično saopštenje da u toku 2008. godine nisu primile niti jedan zahtjev za pristup informacijama. Međutim, prema evidenciji prošlogodišnjih aktivnosti TI BiH, utvrđeno je da su svim jedinicama lokalne samouprave uključujući i ove 33 jedinice, upućeni zahtjevi za pristup informacijama, te da je od većine opština dobijen i zvanični odgovor. Iz navedenog proizilazi da skoro 1/5 opština ne vodi nikakvu evidenciju o broju primljenih zahtjeva.

Istraživanje je pokazalo da u RS 76% opština ima sopstvenu Web prezentaciju, dok je u F BiH ovaj procenat veći i iznosi 92%. Međutim, većina Web prezentacija jedinica lokalne samouprave nema neophodne elemente koji bi građanima omogućile jednostavnu komunikaciju i pristup informacijama. Podaci su zastarjeli, stranice se neredovno ili skoro nikako ne održavaju, te se građani ne mogu pouzdati u ovaj vid komunikacije sa lokalnim vlastima.

Uporedo sa Istraživanjem primjene ZoSPI, Transparency International BiH je proveo Ispitivanje javnog mnjenja u BiH, čiji rezultati pokazuju da je 49,7% ispitanika upoznato sa postojanjem Zakon o slobodi pristupa informacijama. Velika većina njih (90%) nije se nikada pozvala ili na bilo koji način koristila ovaj Zakon i tražila neke informacije od nadležnih organa. Najveći dio onih koji to jesu učinili (9%) dobili su odgovor (67, 5%).

Institucije koje su u kontinuitetu i sistematski  kršile odredbe ovog zakona su RTRS, Komisija za koncesije RS, Medicinski fakultet BL, Ministarstvo kulture i sporta FBIH. TI BiH će redovno sastavljati tzv. crnu listu institucija koje krše ove zakone i o tome obavještavati nadležne institucije i javnost.